Een pleidooi voor contextueel ontwerpen

Door Machiel Spaan en Marc Reniers

Context is van essentieel belang voor de werkwijze van M3H. Dit geldt niet alleen voor projecten in historische binnensteden of op voormalige industrie- en havengebieden waar oorspronkelijke structuren nog zichtbaar zijn, maar ook voor nieuwe, opgespoten bouwlocaties, zoals IJburg. Context gaat namelijk veel verder dan de zichtbare locatie.

De brede context

M3H werkt op basis van context in de breedste zin van het woord. Het gaat ons niet alleen om de ruimtelijke context – de fysieke omgeving – maar ook om de sociale, economische, historische en maatschappelijke context – de culturele omgeving. Je kunt deze interpretatie van context vergelijken met het biologische begrip ‘habitat’. Dit is een aanduiding van het natuurlijke woongebied of de leefgemeenschap van een organisme maar ook van het complex van milieufactoren dat op het organisme of de leefgemeenschap inwerkt. M3H onderzoekt de habitat van de opgave. We onderzoeken niet alleen het woongebied zelf maar kijken ook naar de leefgemeenschap en onderzoeken het complex van factoren dat van invloed is. Deze brede context vormt het uitgangspunt van onze ontwerpen en biedt daarmee een weerwoord aan de oppervlakkige en uitwisselbare gebouwen die alomtegenwoordig lijken. Doordat veel gemeenschappelijk gedragen sociale en politieke waarden verloren zijn gegaan, is een cultureel vacuüm ontstaan. Dat biedt ruimte voor het ontwerpen van gebouwen die weliswaar zeer mediageniek zijn, maar ook vaak vluchtig en cynisch. In plaats van zich in te passen in het bestaande decor, manifesteren ze zich als gebouwde concepten die ieder voor zich om aandacht roepen. Dit levert cultureel ontwortelde ontwerpen op die hun concept, vormgeving en karakter niet aan een specifieke plaats en tijd ontlenen maar aan algemene en autonome uitgangspunten. We pleiten voor een contextuele aanpak die leidt tot gebouwen die uitdrukking geven aan de karakteristieken van hun plek. Daarom beginnen onze ontwerpopgaven altijd met een grondige analyse van de omgeving, de aanwezige kwaliteiten en de positie van de locatie in stad en omgeving. Voor elke opgave ’graven’ we de geschiedenis ‘op‘ en maken we bewoners en gebruikers deelgenoot van het ontwerpproces. Onze projecten ontstaan op grond van enerzijds de studie en interpretatie van de context en anderzijds de exploitatie van de kwaliteiten en karakteristieken van die context. Zo proberen we grip te krijgen op de ‘genius loci’ zodat elke plek zijn eigen gebouw krijgt, een onmiskenbare afspiegeling van de doorgronde context.

Verborgen potentieel

Voor iedere opgave onderzoeken we eerst alle randvoorwaarden zodat het verborgen potentieel van de plek zichtbaar en voelbaar kan worden. Door in en uit te zoomen, vinden we oude patronen en verhalen die bij een plek horen en ontrafelen we de essentiële lagen van stad en landschap. Maquettes, fotoreeksen en collages zijn daarbij belangrijke verbeeldingsmiddelen. Op deze manier vinden we aanknopingspunten voor nieuwe voorstellen die, zowel wat betreft typologie als verschijningsvorm, uit de plek voortkomen. Het doorgronden van de context betekend ook onderzoek naar de randvoorwaarden. Niet alleen eisen vanuit de opdrachtgever, maar ook de juridische en bouwtechnische randvoorwaarden worden serieus genomen, bestudeerd en ingezet om het ontwerp gestalte te geven. Dit proces is vergelijkbaar met de Japanse krijgskunst waarin je gebruik maakt van de kracht van een ander. Beperkingen veranderen zo in kansen. Dat gaat niet alleen op voor zakelijke gegevens maar ook voor het samenspel met andere betrokkenen zoals kunstenaars en vaklieden. In plaats van de eigen richting te willen doordrijven is het beter elkaar af te tasten om gezamenlijk de juiste richting te vinden. Zo komen een geëngageerde en een strategische benadering van de ontwerpopgave samen en wordt het confluente als uitgangspunt genomen. Daarnaast betekent voor M3H ontwerpen ook vanuit de nuchtere feiten, randvoorwaarden en verzamelde gegevens de sprong maken naar iets nieuws. De context is geen statisch of onaantastbaar gegeven maar dient gelezen, geïnterpreteerd en gemanipuleerd te worden. De context is het startpunt van ontwikkelingen. Vanuit onze observaties en het spel met de regels en randvoorwaarden, werken we naar verbeelding. Het ontwerp groeit vanuit de gevonden potenties van de plek, vanuit de afgetaste regels en de input van betrokkenen, via een intuïtieve verbeelding door schetsen en maquettes naar zijn uiteindelijke vorm. Voor M3H is het samenspel van het verstandelijke en het intuïtieve een bewuste ontwerpstrategie.

DNA van het ontwerp

Het uiteindelijke ontwerp bezit de genen van de context. Het is een interpretatie van de randvoorwaarden van de locatie en van de opdrachtgever, maar ook een interpretatie van de culturele randvoorwaarden én het resultaat van de intuïtieve verbeelding van de geest van de plek. Zo ontstaat voor elke plek een uniek gebouw met eigen DNA dat zich manifesteert in de atmosfeer van de nieuwe leefomgeving, in de manier waarop het gebouw ademt, in de aard van de ruimtes, in de materiaaltoepassingen en in het detail. Onze gebouwen zijn als een maatpak ontworpen, zorgvuldig en ingetogen, maar ook altijd specifiek en met een uitgesproken idealisme. Onze ontwerpbenadering levert een architectuur op die zich kenmerkt door een zekere terughoudendheid en een overtuigende vanzelfsprekendheid. De gebouwen zijn ongewoon gewoon. Ze laten zich pas in tweede instantie goed zien en zijn lang houdbaar en daarmee duurzaam. Dit is een pleidooi voor het specifiek maken van elk nieuw onderdeel van de stad, een pleidooi voor het plaatsgebonden gebouw. Het is een pleidooi voor traditie, niet met een reactionaire inslag maar met waardering voor continuïteit, een pleidooi voor de liefde voor het maken en de aandacht voor het detail. Dit is een pleidooi voor het contextueel ontwerpen waarbij de aanpak altijd hetzelfde is en het resultaat altijd uniek.

Marc Reniers Machiel Spaan

Amsterdam, maart 2009